Có một bản NHẬT KÝ TRONG TÙ bằng thơ tiếng Bengali

Cách đây đúng 10 năm (2013), giáo sư Priyadarsi Mukherji, chuyên gia về ngôn ngữ, văn học và văn hóa Trung Quốc của trường Đại học Jawaharlal Nehru (Ấn Độ), đồng thời cũng là một nhà thơ đã dịch Nhật ký trong tù của chủ tịch Hồ Chí Minh ra tiếng Bengali ở Ấn Độ. Đây là ngôn ngữ có nhiều người nói thứ hai và là một trong 22 ngôn ngữ chính thức được hiến pháp công nhận ở quốc gia đông dân nhất thế giới này. Điều đặc biệt là, theo như ông cho biết, bản Nhật ký trong tù với 112 bài này đã được ông dịch sang thơ Bengali từ nguyên văn chữ Hán.

Chúng tôi đã may mắn kết nối được với giáo sư Priyadarsi Mukherji để tìm hiểu thêm về dịch phẩm của ông và ông đã vui lòng cùng chúng tôi thực hiện cuộc phỏng vấn này. Xin trân trọng gửi tới bạn đọc.

1. Hỏi: Xin ông vui lòng cho biết vì sao ông dịch Nhật ký trong tù của Hồ Chí Mình sang tiếng Bengali?

Gs. P. Mukherji: Tôi biết tác phẩm Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh từ năm 1996. Kể từ đó tôi cố tìm mua cho mình một bản, song tôi không tìm được và cũng không biết nhờ ai có thể mua giúp. Tuy nhiên, tôi vẫn kiên trì tìm mua bằng được một bản để dịch nó sang tiếng Bengali, ngôn ngữ mẹ đẻ của tôi. Tiếng mẹ đẻ của nhà thơ nổi tiếng thế giới Rabindranath Tagore (1861-1941) – người đoạt giải Nobel văn chương (năm 1913 – VXQ), cũng là tiếng Bengali. Trong văn học Bengali thơ ca có rất nhiều thể thức phong phú. Là một nhà thơ, tôi muốn dịch Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh sang thơ tiếng Bengali.

Bìa trước và bìa sau của Nhật ký trong tù bằng tiếng Bengali. Ảnh: P. Mukherji 

2. Hỏi: ̉Bản dịch của ông được thực hiện dựa trên bản nguồn nào?

Gs. P. Mukherji: Bản dịch của tôi dựa trên những bài thơ nguyên bản chữ Hán được cụ Hồ Chí Minh sáng tác theo phong cách thơ Đường trong thời gian bị giam cầm trong nhà tù Trung Hoa những năm 1942 – 43. Khoảng tháng 3 năm 2011, trong chương trình trao đổi học giả Ấn Độ – Việt Nam, Giáo sư Hoàng Văn Việt từ Đại học Quốc gia Việt Nam tại Thành phố Hồ Chí Minh đã gặp tôi tại Delhi để thảo luận về một số vấn đề trong mối quan hệ lịch sử của hai nước chúng ta trong thời kỳ đương đại. Cuối tháng 5 năm 2011 tôi nhận được một cuốn Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh do giáo sư Hoàng Văn Việt hào phóng gửi tặng từ Việt Nam. Cuốn Nhật ký trong tù do nhà xuất bản Văn học xuất bản năm 2010 có in cả nguyên văn các bài thơ chữ Hán, một số bài có chú thích bằng tiếng Việt.

3. Hỏi: Ngoài bản nguồn chữ Hán ra, ông có tham khảo bản dịch nào khác không?

Gs. P. Mukherji: Ngoài nguyên bản chữ Hán, tôi không tham khảo thêm bất kỳ bản dịch nào khác vì tôi chủ đích dịch trực tiếp các bài thơ của cụ Hồ Chí Minh từ nguyên bản chữ Hán sang tiếng Bengali.

4. Hỏi: Là một chuyên gia về Hán học đồng thời cũng là một nhà thơ, ông nhận xét thế nào về nội dung và nghệ thuật của Nhật ký trong tù? Ông thích bài thơ nào nhất trong tập thơ.

Gs. P. Mukherji: Hồ Chí Minh bị nhà cầm quyền Trung Quốc lúc bấy giờ hiểu lầm nên bị giam giữ rất lâu. Hồ Chí Minh cảm thấy thất vọng vì bị bắt và bị cầm tù, không được tham gia tích cực vào cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Cách diễn đạt của tác giả bằng tiếng Trung đầy hương vị khi phản ánh thực tế khắc nghiệt đằng sau song sắt, thường xen vào những cảm xúc đau đớn với sự hài hước. Các bài thơ miêu tả một chuỗi các sự kiện theo trình tự thời gian từ nhà tù này sang nhà tù khác, ròng rã hơn một năm. Tất cả các bài thơ đều đầy ắp ý nghĩa theo cái nhìn của cụ và đều quan trọng để hiểu trạng thái tinh thần của cụ ở trong tù.

5. Hỏi: Được biết ông đã dịch thơ của một số nhà thơ nổi tiếng như: Lỗ Tấn, Ngải Thanh, Mao Trạch Đông, Pablo Neruda, vậy ông có nhận thấy thơ Hồ Chí Minh có khó dịch không?

Gs. P. Mukherji: Sau khi dịch thơ của các nhà thơ như Lỗ Tấn, Ngải Thanh, Mao Trạch Đông, Pablo Neruda, Nicolás Guillén và nhiều người khác, tôi không thấy thơ Hồ Chí Minh khó dịch vì tôi có hiểu biết tương đối tốt về tiếng Hán cổ. Trước đấy, tôi cũng đã dịch một số bài thơ của các nhà thơ lớn đời Đường – Lý Bạch và Đỗ Phủ, cũng như của những nhà thơ ít tên tuổi hơn ở thời kỳ sau đó. Bản thân tôi cũng đã sáng tác một số bài thơ theo phong cách thơ Đường được xuất bản ở cả Ấn Độ và Trung Quốc.

6. Hỏi: Ông có nói “Nhật ký trong tù” bằng tiếng Bengali có rất nhiều chú thích để người đọc hiểu rõ hơn nội dung các bài thơ của Hồ Chí Minh. Ông đã mất bao lâu để hoàn thành bản dịch của mình?

Gs. P. Mukherji: Tôi bắt đầu dịch thơ Hồ Chí Minh từ ngày 4 tháng 6 năm 2011 và dịch xong vào ngày 8 tháng 3 năm 2012. Vào tháng 8 năm 2011, tôi nhận thấy Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh, xuất bản ở Hà Nội, có một số chú thích bằng tiếng Việt (chữ Quốc Ngữ – VXQ) ở cuối trang. Vì không biết tiếng Việt nên tôi liên lạc với một sinh viên Việt Nam tên là Phan Nữ Quỳnh Thi, đang học lịch sử tại Đại học Jawaharlal Nehru (JNU). Trước khi về Việt Nam vào đầu tháng 9 năm 2011, cô ấy đã giúp tôi hiểu những dòng chữ nhỏ bằng tiếng Việt đó. Trong cuốn sách, tôi đã  cảm ơn cả Giáo sư Hoàng Văn Việt và cô Phan Nữ Quỳnh Thị vì sự giúp đỡ vô giá của họ. Sau đó tôi đã cần mẫn tìm hiểu những ý nghĩa tiềm ẩn, bối cảnh lịch sử và nội tâm của các nhân vật mà cụ Hồ Chí Minh đã nói đến trong các bài thơ và chú thích thêm. Tôi đã hoàn thành việc chú thích các câu thơ vào tháng 3 năm 2012.

Giáo sư, dịch giả P. Mukherji và bản dịch Nhật ký trong tù tiếng Bengali. Ảnh: P. Mukherji

7. Hỏi: Tôi được biết, tiếng Bengali là một trong 22 ngôn ngữ chính thức được hiến pháp Ấn Độ công nhận, xin ông cho biết đến nay “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh đã được dịch ra bao nhiêu thứ tiếng ở Ấn Độ?

Gs. P. Mukherji: Đúng vậy, Bengali là ngôn ngữ được nói nhiều thứ hai ở Ấn Độ sau tiếng Hindi. Nhưng chưa có ngôn ngữ nào ở Ấn Độ dịch Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh, hoặc giới thiệu về nó vì nó được viết bằng chữ Hán (Thật ra ở Ấn Độ, trước bản dịch tiếng Bengali, Nhật ký trong tù của chủ tịch Hồ Chí Minh đã được dịch ra hai ngôn ngữ khác là: tiếng Malayalam (1976, 1982, 2004) và tiếng Hindi (2006) – VXQ chú thích). Ngay cả Bộ trưởng Văn hóa Trung Quốc năm 2014 cũng không biết Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh vốn được viết bằng chữ Hán. Ông ấy muốn biết tôi có biết tiếng Việt không khi xem bản dịch Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh bằng tiếng Bengali. Tôi tin rằng chưa có ngôn ngữ nào dịch được trọn vẹn Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh ngoài bản dịch tiếng Bengali của tôi. Đây cũng là bản dịch được dịch từ nguyên bản chữ Hán với rất nhiều chú thích cùng với lời giới thiệu khái quát về lịch sử Việt Nam và tiểu sử Hồ Chí Minh.

8. Hỏi: “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh cũng đã được dịch sang tiếng Bengali ở Bangladesh. Ông có biết về nó và ông đã đọc nó chưa?

Gs. P. Mukherji: Tôi chưa được thấy bản dịch tiếng Bengali nào trước hay sau bản dịch của tôi, cũng như không biết có bản dịch nào từ Bangladesh.

9. Hỏi: Ông có nói “không phải là nhà thơ thì không thể dịch thơ từ bất kỳ ngôn ngữ nào khác.” Thành thật mà nói, ông có hài lòng với bản dịch Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh sang tiếng Bengali không?

Gs. P. Mukherji: Vâng, tôi tin chắc rằng nếu không phải là nhà thơ thì không thể dịch thơ từ bất kỳ ngôn ngữ nào khác. Người dịch phải là một nhà thơ – để có thể hiểu rõ các thể loại thơ của cả ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ đích trước khi bắt tay vào dịch bất cứ tác phẩm nào. Nói thực, tôi thấy hài lòng với bản dịch Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh bằng tiếng Bengali của mình.

Xin trân trọng cảm ơn giáo sư Priyadarsi Mukherji đã dành thời gian chia sẻ với bạn đọc Việt Nam về một trong những dịch phẩm mà ông hết sức tâm huyết. Kính chúc ông sức khỏe, hạnh phúc và tiếp tục có nhiều thành công trong sự nghiệp của mình.

Gs. Priyadarsi Mukherji:

–           Sinh năm 1962 tại Calcutta, nay là Kolkata (Ấn Độ)

–           Chuyên gia về văn học, ngôn ngữ và văn hóa Trung Quốc

–           Từng thỉnh giảng tại một số trường Đại học ở Trung Quốc, Philippines

–           Hiện giảng dạy tại Đại học Jawaharlal Nehru (New Delhi, Ấn Độ), 

Hà Nội – New Dehli, tháng 11/2023

Người thực hiện: Võ Xuân Quế

—–

Bài đã đăng tại địa chỉ:

1. Báo An Ninh Thế Giới số Tết Giáp Thìn 2024 (báo in) và Công an nhân dân điện tử (https://cand.com.vn/Nguoi-trong-cuoc/co-mot-ban-nhat-ky-trong-tu-bang-tho-tieng-bengali-dich-tu-chu-han-i721025/)
2. https://giaoducthoidai.vn/co-mot-ban-nhat-ky-trong-tu-bang-tieng-bengali-post669120.html